Τα ποτάμια της αρχαίας Αθήνας

Τρεις ήταν οι βασικοί ποταμοί που διέρρεαν την πεδιάδα της Αττικής κατά την αρχαιότητα, οι δύο εκ των οποίων απλώνονταν πέραν των ορίων της πόλεως.
Το δυτικό και μεγαλύτερο τμήμα της πεδιάδας έβρεχε ο Κηφισός, που είχε τις πηγές του στους πρόποδες της Πάρνηθος στα βόρεια και συνέχιζε την πορεία του για 27 χλμ., έως ότου εκχυνόταν στον Φαληρικό Kόλπο.
Το ανατολικό τμήμα διέσχιζε ο Ιλισσός, ο οποίος εκκινούσε από τις υπώρειες του Υμηττού κατευθυνόμενος προς δυσμάς, παρέρρεε τον Αρδηττό και, μέσω της κοιλάδος που σχηματιζόταν ανάμεσα στους λόφους των Μουσών (Φιλοπάππου) και της Σικελίας (δεξιά της σύγχρονης λεωφόρου Συγγρού), δεχόταν στην κοίτη του τα νερά του Ηριδανού και εν συνεχεία συναντούσε τον Κηφισό στα νοτιοανατολικά.
Μικρότερος των δύο προηγούμενων ήταν ο Ηριδανός, που ανέτελλε στις νότιες πλαγιές του Λυκαβηττού, έναντι των Διοχάρους πυλών, όπου βρισκόταν και η Πάνοπος κρήνη• κυλώντας βορείως της Ακροπόλεως, περνούσε μέσα από την Αγορά και, συνεχίζοντας τη ροή του βορειοδυτικά, κατά μήκος του βορείου κρασπέδου της Πνυκός, εξερχόταν του τείχους σε σημείο κοντά στην Ιερά Πύλη και, αφού χανόταν υπογείως για μερικές εκατοντάδες μέτρα, στρεφόταν προς νότον, όπου εξέβαλλε στον Ιλισσό.
Ήδη από τα χρόνια της επέκτασης της πόλης από τον Θεμιστοκλή περιελήφθη εντός των τειχών της, ενώ στους ρωμαϊκούς χρόνους φαίνεται ότι καταχώσθηκε (καλύφθηκε) και κατασκευάσθηκε μεγάλος υπόνομος εντός της κοίτης του. Εκτός των προαναφερθέντων, υπήρχαν δύο ακόμη, μικρότεροι ποταμοί, ο Σκίρος και ο Κυκλοβόρος, προς δυσμάς της πόλεως μεταξύ του Διπύλου και του Κηφισού και (μάλλον) προς βορράν της πόλεως αντιστοίχως.

O αντιπρύτανης του ΕΜΠ και καθηγητής Πολεοδομίας και Αρχιτεκτονικής κ. Γιάννης Πολύζος
μαζί με την επιστημονική του ομάδα έχουν προτείνει, στο πλαίσιο της μελέτης για το Μητροπολιτικό Πάρκο, μια μεγάλη ανάπλαση. «Οδηγός για τους μελετητές είναι το φυσικό στοιχείο, με πρώτη την κοίτη του Ιλισού. Προβλέπεται ανάδειξή της, καθαρισμός και δημιουργία σε επιλεγμένες θέσεις μικρών ταμιευτήρων ώστε να συγκρατούν νερό και να ενισχύουν την παρουσία του υγρού στοιχείου. Θα διαμορφωθούν παραποτάμιες διαδρομές, ενώ θα προστατευθεί ο άναρχος χαρακτήρας της παραρεμάτιας φυσικής βλάστησης. Συνολικά, στόχος είναι να ενισχυθεί αποφασιστικά το πράσινο που υπάρχει», λέει ο καθηγητής.

Να σώσουμε...

«Ακόμα και τώρα θα μπορούσαμε να κάνουμε κάτι και να δράσουμε για να σώσουμε ό,τι έχει απομείνει από τα ρέματα και τα ποτάμια της Αθήνας», λέει ο κ. Πολύζος. «Τα ποτάμια αποτελούσαν αναπόσπαστο κομμάτι του αττικού τοπίου. Έστω, ίχνη αυτού του τοπίου, πρέπει να τα προφυλάξουμε».

Ο ίδιος προτείνει τρεις παρεμβάσεις που μπορούν να γίνουν σε σημεία όπου ρέματα, παραπόταμοι ή τμήματα των κεντρικών ποταμών είναι «ανοιχτά»: «Υπάρχουν τρεις περιοχές όπου μπορούν να γίνουν ήπιες παρεμβάσεις».

Οι διαδρομές που προτείνει ο κ. Πολύζος, και τις οποίες έχουν επεξεργαστεί ερευνητές του Πολυτεχνείου, είναι αυτή που αρχίζει από Γουδή και καταλήγει στον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο, στον Υμηττό (κατά μήκος ρέματος του Ιλισού), η διαδρομή κατά μήκος του ρέματος της Πικροδάφνης- «θα ένωνε τέσσερις δήμους»- και αυτή κατά μήκος του ξεσκέπαστου τμήματος του Ιλισού (από την Καλλιθέα έως την παραλία).

Ανάσες

«Τα ποτάμια αποτελούν ανάσες για το περιβάλλον μιας πόλης. Η εκβολή του Ιλισού είναι ακόμα και σήμερα ανοιχτή. Αποτελεί έναν από τους ελάχιστους υγροβιότοπους στη δυτική ακτή της Αττικής και συγκεντρώνει πλήθη πουλιών την άνοιξη και τον χειμώνα», αναφέρει το μέλος της Ορνιθολογικής Εταιρείας κ. Γ. Παπακωνσταντίνου.

«Είναι πολύ αργά για να διαπιστώσουμε εάν τελικά έπρεπε ή όχι να αφήσουμε ένα ποτάμι στο Λεκανοπέδιο», λέει ο αρχιτέκτονας κ. Γιώργος Τζιρτζιλάκης. «Την ευκαιρία μας τη χάσαμε πολλά χρόνια πριν. Στρατηγική επιλογή της Πολιτείας υπήρξε διαχρονικά το μπάζωμα ακόμα και των ρεμάτων», συμπληρώνει.

Έχουν μπαζωθεί 550 χιλιόμετρα!

«Αντιμετωπίζαμε πάντα τα ποτάμια σαν εμπόδια, σαν εχθρούς, μέσα στο αττικό περιβάλλον. Όχι μόνο δεν προστατεύθηκαν, αλλά καταστρέφονται μέχρι και τις ημέρες μας», λέει ο κ. Πολύζος. «Το παράδειγμα του Κηφισού είναι το πλέον ενδεικτικό. Έχουν περάσει μόλις πέντε χρόνια από τότε που ο Κηφισός έγινε αυτοκινητόδρομος. Ένας δυνάμει σημαντικός χώρος πρασίνου και αναψυχής στο εσωτερικό μίας περιοχής καταστράφηκε. Κυριάρχησε για άλλη μια φορά η χρήση του αυτοκινήτου εις βάρος των ήπιων χρήσεων του περιπάτου, της αναψυχής, του πολιτισμού. Οι περιοχές του Νέου Φαλήρου και του Μοσχάτου αποκόπηκαν εντελώς μεταξύ τους». Οι γεωλόγοι ωστόσο επιμένουν ότι τα ποτάμια της Αθήνας δεν έχουν χαθεί. Κάτω από τη Σταδίου το νερό συνεχίζει να κυλάει υπόγεια. Σε πολλά μεγάλα κτίρια, κατά μήκος του δρόμου, αντλούνται ακόμα και σήμερα, με ειδικά υδραυλικά συστήματα τα νερά, προκειμένου να μην πλημμυρίσουν τα υπόγειά τους«συμβαίνει σπάνια, ωστόσο συμβαίνει», λένε οι γεωλόγοι.

Γεωτρήσεις του Ινστιτούτου Γεωλογικών Ερευνών πάντως έχουν αποδείξει ότι σχεδόν όλοι οι δρόμοι της Αθήνας κρύβουν ένα μπαζωμένο ρέμα ή ένα υπόγειο ποτάμι: ο Ιλισός, ο Ηριδανός, ο Κυκλόβορος, το Λυκόρεμα, ο Βουρλοπόταμος, ο Βοϊδοπνίχτης, ο Αλασσώνας είναι μερικά από αυτά. Σύμφωνα με το ΙΓΜΕ σε ολόκληρο το Λεκανοπέδιο έχουν μπαζωθεί ρέματα και χείμαρροι συνολικού μήκους 550 χιλιομέτρων. Πριν από μερικά χρόνια το 80% των νερών της βροχής το απορροφούσε το έδαφος και μόνο το 20% κατέληγε στη θάλασσα. Σήμερα, όμως, τα ποσοστά έχουν αντιστραφεί.Το 80% των νερών της βροχής το απορροφούσε το έδαφος πριν από μερικά χρόνια

Η διαδρομή του Ιλισού

Ο Ιλισός ήταν το μεγαλύτερο ποτάμι που διέσχιζε την Αθήνα. Πηγάζει από τον Υμηττό. Ακόμα και το καλοκαίρι έχει νερό, που σήμερα όμως κυλάει σχεδόν σε όλη τη διαδρομή υπόγεια. Από το 1948 άρχισαν οι εργασίες κάλυψής του. Περνούσε από τη Βασιλίσσης Σοφίας, μπροστά από το Παναθηναϊκό Στάδιο, συνέχιζε κάτω από την Καλλιρρόης και μόνο στην οδό Παν. Τσαλδάρη στην Καλλιθέα υπάρχει ένα σημείο του ανοικτό προτού καταλήξει στη θάλασσα.

Ένας όμορφος πεζόδρομος στις όχθες της Καλλιρρόης

Ένα υποθετικό σενάριο που θα «μετέτρεπε» τη σημερινή λεωφόρο Καλλιρρόης, από τη διασταύρωσή της με τη Βουλιαγμένης έως και το σημείο που συναντάει τη Συγγρού, σε ποτάμι θα επέφερε καταλυτικές αλλαγές σε αυτή τη γειτονιά. Όπως λέει ο περιβαλλοντολόγος κ. Φίλιππος Κυρκίτσος, «το ποτάμι θα εξασφάλιζε αισθητικά, οικολογικά και λειτουργικά πλεονεκτήματα. Θα μείωνε την ηχορρύπανση, τη σκόνη και το νέφος.

Χωροταξικά η πολύβουη λεωφόρος θα ήταν ένα όμορφος πεζόδρομος και στις... όχθες ενός ποταμού, ενώ θα αποτελούσε και ομαλή συνέχεια του ιστορικού κέντρου».

Βόλτα σε τρία ποτάμια

Υπάρχουν τρία σημαντικά ποτάμια λίγο έξω από το κέντρο της Αθήνας, τα οποία είναι επισκέψιμα, σύμφωνα με τον κ. Πολύζο. Το ρέμα Βαλανάρη ή Λυκόρεμα ή Βαθύρεμα ή μεγάλο ρέμα Ραφήνας, το ρέμα Χαλανδρίου και το ρέμα Χελιδονούς. Το πρώτο έχει τις πηγές του στην Πεντέλη στη θέση του Αγίου Νικολάου Καλλισίων. Στο ύψος της διασταύρωσης της Λεωφόρου Αχαιών και οδού Δράκοντος και κάτω από την οδό Αντισθένους το Λυκόρεμα έχει μια πορεία ανάμεσα σε εκτάσεις γεμάτες με θυμάρια, μυρτιές, πλατάνια και πεύκα.

«Απόλυτα συνυφασμένο με την ιστορία του Χαλανδρίου το ομώνυμο ρέμα είναι μεγάλο σε μήκος και βαθύ και διαρρέει ολόκληρο το Χαλάνδρι αφού έχει διασχίσει την Πεντέλη, τα Μελίσσια, τα Βριλήσσια», λέει ο καθηγητής.

Εμφανίζεται ανοικτό, με εξαίρεση ελάχιστα αναγκαία σημεία όπου υπάρχουν γέφυρες που συνδέουν τις περιοχές που βρίσκονται δυτικά του με τον κυριότερο οδικό άξονα της περιοχής, τη λεωφόρο Πεντέλης. Καλαμιές, πεύκα, λίγοι ευκάλυπτοι και λεύκες είναι το πράσινο που συναντάει κανείς στις όχθες του. Οι περίοικοι ωστόσο συχνά αναφέρουν την εμφάνιση μικρών σκαντζόχοιρων ενώ βορειότερα έχουν παρατηρηθεί πέρδικες.

Ομως, ας πάρουμε τα πράγματα απο την Αρχή...

Ιλισσός: Γραφές της λέξης :Ιλισσός, Ιλισός κατά Κόντον,Ειλισσός στον Παυσανία (Στράβων,Γεωγρα φία9, 1, 24- Παυσανίας 1, 19, 5• Πτολεμαίος Κλαύδιος,ΓεωγραφικήΥφήγησις3, 15, 7 Νόννος,Διονυσια κά47, 13 Στέφανος Βυζάντιος,Εθνικά).

Ετυμολογία :Πελασγική προέλευση, προελληνική ρίζα (άγνωστη ετυμολογία)

Παράγωγα ονόματα :Ιλισίδες ή Ιλισιάδες

Ονόματα συνοικιών :Ιλίσσια : λέγεται σήμερα η περιοχή ανατολικά του παραπόταμου του Ιλισσού, του άλλοτε αποκαλούμενου Ηριδανού και από μερικές δεκαετίες, της λεγόμενης «Φάραγγος της Καισαριανής».

Συνώνυμοι ποταμοί :  Δεν αναφέρονται άλλοι ποταμοί με το ίδιο όνομα.

Γεωγραφία :Χείμαρρος της Αττικής. Η κοίτη του Ιλισού ήταν πάντα έξω από τα τείχη της Αθήνας. Η ροή των νερών του είχε κατεύθυνση προς Δ.Πήγαζε από τη βορειοδυτική πλαγιά του Υμηττού, ένα σκέλος τουαπό την περιοχή νότια του Χολαργού,κοντά στον σημερινό μοναστήρι του Αγίου Ιωάννητου Θεολόγου, και άλλο κοντά στηνΚαισαριανή. Κατόπιν συνέχιζε προςτα νοτιοδυτικά, περνώντας έξω από τα τείχη, στα νότια της πόλης.

Στα ανατολικά λειτουργούσε ως βασικός συλλεκτήριος ποταμός του Βόρειου Υμηττού από του Παπάγου μέχρι το Παγκράτι. Στομέσο περίπου της διαδρομής του(σχεδόν απέναντι από τον λόφο τουΑρδηττού), χωριζόταν στα δύο σχηματίζοντας μιαν επίπεδη νησίδα.Αφού ενώνονταν και πάλι οι δύο κοίτες, συνέχιζε διασχίζοντας την περιοχή ανάμεσα στους λόφους των Μουσών (Φιλοπάππου) και της Σικελίας και χυνόταν στον Κηφισό στο ύψος του Ταύρου, λίγοπριν τη θαλάσσια περιοχή του ΝέουΦαλήρου, όπου εκβάλλουν τα νεράκαι των δύο ρευμάτων,αφούπροηγουμένως δεχόταν τα νερά του Ηριδανού, που πήγαζε από τον Λυκαβηττό.

Για τη φύση του παραλίσιου τοπίου σημαντική είναι η αρχή του πλατωνικού διαλόγου «Φαίδρος». Αναφέρει λοιπόν «αμφιλαφή και υψηλήν πλάτανον» στις όχθες του ποταμού, «χαριέντα και διαφανή» νερά, χορταριασμένες πλαγιές, αδιάκοπο άσμα τζιτζικιών, θρόισμα φύλλων από τη δροσερή πνοή του ανέμου, μεγάλη και σύσκια λυγαριά που με τα άνθη της ευωδίαζε τον αέρα και γενικότερα ειδυλλιακή όψη του τοπίου. Από την αρχαιότητα μέχρι και τον 19ο αιώνα τα νερά του ποταμού, τουλάχιστον το χειμώνα, ήταν άφθο να. Ο Στράβων αναφέρει ότι το χει μώνα πλημμύριζε παρασύροντας ακό μη και ρίζες δέντρων, ενώ το καλοκαί ρι τα νερά του μειώνονταν σημαντικά. Από το 1948 και μετά η κοίτη του άρχισε σταδιακά να καλύπτεται και μικρό μόνο τμήμα της παραμένει ακάλυπτο. Πρώτο θύμα ο Ιλισός μπροστά στο Παναθηναϊκό Στάδιο.

Ο Ιλισσός εξακολουθούσε, ακόμα τότε, να κυλά μπροστά από τις υπώρειες του λόφου, όπως το έκανε επί χιλιάδες χρόνια, αν και πλέον, ενώ το Χειμώνα είχε πολλά και ορμητικά νερά, το Καλοκαίρι αποξηραινόταν εντελώς. Στο σημείο, μάλιστα, όπου η σημερινή Λεωφόρος Βασιλέως Κωνσταντίνου περνά μπροστά από την περιοχή του "Μετς", ο ποταμός σχημάτιζε και μικρές υδατοπτώσεις, τους "καταρράκτες του Ιλισσού", όπως τους αποκαλούσαν

Το ένα από τα δύο σκέλη που σχημάτιζε εκεί ο Ιλισσός επιχωματώθηκε το 1897, ύστερα από μια μεγάλη πλημμύρα του ποταμού την ίδια χρονιά. Η αντίστροφη μέτρηση για τον, άλλοτε θεό, Ιλισσό είχε πλέον αρχίσει. Όσο οι κάτοικοι της Αθήνας αυξάνονταν, τόσο οι παρεμβάσεις τους στο αστικό τοπίο γίνονταν και πιο δραστικές. Αργά αλλά σταθερά η κοίτη του ποταμού σκεπαζόταν για τις ανάγκες των νέων κατοίκων. Μέχρι το 1948, ολόκληρο το τμήμα του Ιλισσού ως το στάδιο είχε καλυφθεί, ενώ ως το 1962, το τμήμα μεταξύ σταδίου και Λεωφόρου Συγγρού επιχωματώθηκε και αυτό. Τέλος εποχής για τον ποταμό, αλλά και την αρχαία πόλη, που έδινε πλέον τη θέση της σε μια καινούρια -αλλά, πάντως, εξίσου μαγική με τον τρόπο της- μεγαλούπολη

Ιστορικά

Ο Πλάτων αναφέρεται στον Ηριδανό και τον Ιλισό ως τα δύο ποτάμια της Αθήνας που περιέβαλλαν την πόλη και την οριοθετούσαν, ο Ηριδανός από Βορρά και ο Ιλισός από τη Νότια και Ανατολική πλευρά. Από την αρχαιότητα είχαν γίνει έργα ύδρευσης (πηγή Καλλιρόη). Περίπου στα 510 π.Χ. γίνεται ένα γιγάντιο τεχνικό έργο, το «Πεισιστράτειο υδραγωγείο». Το υδραγωγείο βγαίνει από την πόλη, για να αναζητήσει τα νερά του Ιλισσού είτε στην επιφάνεια με την εικαζόμενη Εννεάκρουνο κρήνη είτε στις βορειοανατολικές πηγές του Ιλισσού. Κατά μία άποψη το Πεισιστράτειο υδραγωγείο υδρομάστευε την πηγή που βρισκόταν στις ΒΑ χαμηλές υπώρειες του Υμηττού (στάθμη εδάφους +130 μ.) στου Γουδή (κάπου στην οδό Αγ Λαύρας στο ύψος του Αγ Θωμά) δίπλα στην κοίτη του Ιλισσού και των πολλών παραποτάμων του εκεί. Απόσταση από την Ακρόπολη 3,5 χλμ. Κατ'άλλους το Πεισιστράτειο υδραγωγείο συνέχιζε , παρακολουθώντας την κοίτη του Ιλισσού μέχρι ψηλά στο Χολαργό, κάπου μεταξύ της Μονής του Αγ Ιωάννη του Θεολόγου, της συνέχειας της οδού Αναστάσεως προς τον Υμηττό (+225) και μέχρι κανά χιλιόμετρο νοτιοανατολικώς της πλατείας Παπαφλέσσα (Άνω Χολαργός). Απόσταση από Ακρόπολη 7,7 χλμ.

http://macedoinearchiv.blogspot.com/2010/02/blog-post_23.html